Friday, December 22, 2006
شام زلف عنبر آسایش چو یلدایی کند...
هر چه فکر می کنم یادم نمی آید. ایراد از حافظه نیست. از دیگران هم می پرسم. آن ها هم به خاطر ندارند. پس مال امسال است. از یک هفته پیش، تعداد قابل توجهی میل و اس-ام-اس برایم رسیده، هر کدام هم به شکلی و همه در تبریک شب یلدا. هر چه فکر می کنم، برای اولین بار است که شب یلدا را "تبریک" می گویند. همیشه عید ها را تبریک می گفتند و عید هم اساسا روز است و نه شب. اگر شبی مبارک است، به اعتبار روز فردایش هست که عید است و نه خود شب.
نمی دانم هم که ایرانیان باستان شب یلدا را به هم تبریک می گفتند یا نه. اما گمان نمی کنم. اگر چنین بود حتما چیزی در ادبیات فارسی به جا می ماند . نمی دانم.
اما می دانم که توجه ویژه به شب یلدا، از همان حس آشنای تکریم سنت های پیش از اسلام مایه می گیرد. حسی که این سال ها دامنه اش گسترده و گسترده تر هم شده. چندان که صدا و سیما هم خود را مجبور دیده که با این موج همراه شود تا از رونق بازار امواج بیگانه عقب نماند. حتما فراگیر شدن این سنت پرستی ریشه ای در زیبا تر دیدن گذشته ها هم دارد و هر چه گذشته دور تر ، زیبا تر. ولی بیشتر باید واکنشی باشد به اهمیت عنصر دینی نسبت به عنصر ملی. این سال ها هویت ما بیشتر دینی تعریف شده تا ملی. تا آن جا که به سنت دیرینه افراط حتی یادگار های ملی تا مرز ویرانی هم پیش رفت. از بخت و اقبال بود که تخت جمشید به عنوان نماد تمدن شاهنشاهی فقط میان خاک و باد و باران رها شد و دست تیشه ها و بیل های مکانیکی از ستون های سنگیش کوتاه ماند. و الا تخریب تخت جمشید هم پروژه ای بود پیش بینی شده در امتداد پروژه های تخریب مزار ناصرالدین شاه قاجار و رضا شاه پهلوی. آن قدر روی هویت دینی تاکید شد که حتی نام بردن از شاعری چون فردوسی هم جسارت می خواست. چه شاهنامه او نماد تاریخ شاهی بود.
واکنش طبیعی البته حمایت غیر رسمی از عناصر هویت ساز ملی است، در برابر حمایت رسمی حاکمیت از عناصر دینی. وقتی حمله ارکان حکومتی به عناصر ملی آن قدر افراطی باشد، واکنش هم این قدر تفریطی می شود. و بعد مثل تمام مخالفت های مردمی در برابر نماد های حکومتی به شدت و سرعت مسیر ابتذال را طی می کند. به راحتی تبدیل به یک مد می شود. آن هم یک مد فرهنگی. تجلیل می شود پرستش. الکی الکی و بی هیچ پایه و اساسی، دوران قبل از اسلام مقدس می شود. آن هم برای آدم هایی که جز داریوش و کورش نام هیچ پادشاه باستانی را نشنیده اند و وقتی از ساختار طبقاتی ایران قبل از اسلام می شنوند حتی تا تقدیس طبقات اجتماعی هم پیش می روند. یک دفعه هر چه قبل از اسلام بوده، بهترین می شود. حتی نظام بسته طبقاتی. نظامی به شدت پیوسته و هم بسته با نهاد دین. اما ایرادی ندارد چون دینش اسلام نبوده.
این ابتذال به شدت فرهنگی همیشه برایم جالب بوده. نمونه دیگرش همین بحث های فمنیستی است. بحث هایی که در فضای وب به شدت هم پر شور است. یک باره مد می شود. طبیعی هم هست. آن هم بعد سنتی چنین مردسالار. بحث ها پشت هم می آیند و می روند. تا جایی بحث ها هم معقول است، هم پر مایه. اما یک باره ابتذال وارد می شود. ابتذال فرهنگی. تمام بحث های پیشین،( بحث هایی که پی گیریش اقلا وقت و علاقه می خواست)، حواله می شود به شوق تشویق فوتبالیست ها، از روی سکوهای استادیوم. مد ها همیشه پر طرفدار تر بوده اند. مقاله پشت مقاله، مطلب پست مطلب. تلویزیون قرمز قوه ای با روسری های سفید نماد جنبش زنان می شوند. جعفر پناهی هم یک تخته موج بر می دارد و دل به دریا می زند. با حال هم هست. با روسری سفید و تلویزیون قرمز عکس انداختن. اعتراض. جذابیت. ابتذال. حالا مشکل زنان ایرانی این شده که از حق تشویق علی انصاریان و فریاد زدن و فحش شنیدن محروم شده اند. درجه ابتذال این اعتراض آن قدر پایین می آید که کلید حلش از جیب آقای رئیس جمهور بیرون می زند. یعنی این خواسته آن قدر به اصطلاح این روز ها پوپولیستی است که آقای رئیس جمهور پیگیرش می شود. یک بار باید در این باره مفصل بنویسم. درباره این که جنبش زنان از جنس جنبش های رهایی بخش است. حالا شعار جنبش زنان ایرانی حضور در استادیوم فوتبالی می شود که تک تک تماشاگرانش کارکنان بی جیره و مواجب غول های سرمایه داریند. زنان پیشروی ما در پی اینند. طنز قضیه هم همین جاست.( البته حساب این بحث ها از بحث های جدی حوزه زنان که اتفاقا طرفدار چندانی هم ندارند جداست)
البته این بحث تقدیس ایران باستان از جای دیگری هم آب می خورد. می گفت بد بخت ملتی که برای افتخار چیزی جز تاریخ و افسانه های تاریخی ندارد. درست مثل اشراف زاده ای که فقط به تبارش می تواند فخر بفروشد والا فضل و کمال و هنری جز نام اجدادش ندارد. فخر فروشی به تاریخ باستان هم داستانی شبیه دارد. ملتی که هیچ چیزی برای خودباوری ندارد، در مقابل دیگران هم چیزی برای عرضه ندارد، پناه می برد به یک " شکوه " تاریخی. در هر تاریخی هم چیزهایی هست که بتوان بزرگش کرد تا با شکوه شود و با "شکوهش" بتوان "پز" داد و آن حس تحقیر در برابر دیگران را لااقل برای خود کم کرد. در تاریخ ما کورش کبیر هست که اگر نبود تاریخ باستان آبرویی نداشت. کورش و مشی او ( که فقط مشی فردی او بوده و هیچ نسبتی با ساختار سلطنت باستانی نداشته) یک تنه مایه آبروی نظام باستانی است. والا ظلمی که بر مردم باستان می رفته ، آن هم به اراده سلاطین و ارباب دین، جایی برای دفاع ندارد. گیرم که تخت جمشیدی هم با تمام شکوه و عظمتش باشد.
در زندگی ما چیز های زیادی هست که با مد ها معنی پیدا می کنند. چیزهای زیادی از زندگی ما را مد ها ساخته اند. فرهنگ هم مد می خواهد.
با همه این حرف ها، من شب یلدا را دوست دارم. نه به خاط زایش مهر و ... به خاطر انارش. آجیلش. دورهم نشستنش. هندوانه خوردنش. نمی دانم اگر برای ایرانیان باستان شب مبارکی بوده، پس حتما تبریک هم می خواهد. اگر آن ها تبریکش می گفتند، من هم تبریک می گویم. اگر هم نبوده...انگار زیاد هم مهم نیست. مگر چه می شود؟ شب یلدا را هم از امسال تبریک بگویند. من هم می گویم. شب یلدایتان مبارک
---------------------------------------------------------------------------